kwestie.net: //terugblik//jesse owens//mythe en werkelijkheid//

Was Jesse Owens daadwerkelijk de man die tijdens de Olympische Spelen van 1936 de door de nazi’s geplande demonstratie van Arische suprematie ruw verstoorde? Of was de sportlegende toch vooral het slachtoffer van discriminatie in eigen land? Ons collectieve geheugen biedt ruimte voor nuance. Dit bleek op woensdagavond 31 maart 2010, precies dertig jaar nadat Jesse Owens aan longkanker overleed.

Onder leiding van gespreksleider Marcoen Hopstaken werden mythe en werkelijkheid rondom de sportheld nader belicht. Bijdragen van sporthistoricus Jurryt van de Vooren en Volkskrant-journalist Rolf Bos zorgden voor een ontrafeling van de mythe en een realistisch beeld van de werkelijkheid rond de geschiedenis van James Cleveland Owens, maar ook over sport en politiek in het algemeen.

//HANDEN SCHUDDEN//
Jurryt van de Vooren ontkrachtte vrijwel meteen de meest bekende mythe: de vermeende weigering van Adolf Hitler om de zwarte Jesse Owens de hand te schudden na zijn glorieuze overwinningen. De führer was in eerder stadium namelijk al door het IOC terecht gewezen op het feit dat hij bij het feliciteren van de winnaars niet selectief te werk kon gaan. Hierop besloot de Duitse leider om dan niemand meer te feliciteren, al bestaan er geluiden dat hij alle Duitse winnaars persoonlijk ontving.

//ARISCHE SUPREMATIE//
Ook het Arische feestje werd die zomer niet verstoord. Owens won weliswaar vier gouden medailles in het hol van de leeuw, maar na afloop van de Olympische Spelen bleek dat Nazi-Duitsland fier het medailleklassement aanvoerde. De Duitsers wonnen 33 gouden medailles en 89 plakken in totaal. Hiermee versloegen ze voor het eerst in de geschiedenis de Amerikanen, die er 56 wonnen, waarvan 24 gouden medailles.

//IRONIE//
Jesse Owens zelf koesterde geen negatieve ervaringen tijdens zijn verblijf in het ‘Derde Rijk’, zo stelde Jurryt van de Vooren. Het Duitse publiek was razend enthousiast over zijn prestaties en hij sloot vriendschap met de Duitse verspringer Luz Long, die later tijdens de Tweede Wereldoorlog zou overlijden. De ironie wilde dat Owens in Berlijn meer bewegingsvrijheid kende dan in zijn eigen land.

//SPORT EN POLITIEK//
Jurryt van de Vooren stond verder uitgebreid stil bij allerlei interessante wetenswaardigheden over sport en politiek in het algemeen. Zo blijkt de Olympische groet verdacht veel gelijkenis te vertonen met de gewraakte Hitlergroet, de Olympische Spelen van 1936 niet het eerste sportevenement met politieke lading te zijn en de Olympische vlam voor het eerst in Amsterdam in 1928 te zijn gebruikt.

//SWEET HOME ALABAMA//
Het eigen artikel ‘Sweet Home Alabama’ vormde de rode draad van het verhaal van Rolf Bos. Enkele jaren geleden trok hij naar de Verenigde Staten om de voetsporen van Jesse Owens te volgen. Hij bezocht o.a. het Jesse Owens Memorial Park waar een replica van het huisje van de familie Owens te vinden is, een standbeeld en andere herinneringen aan het leven van de zwarte sportheld.

Jesse Owens groeide op onder erbarmelijke omstandigheden in de eerste helft van de twintigste eeuw. Het racisme vierde hoogtij in Alabama en het gezin voorzag in het levensonderhoud door zwaar werk op een katoenplantage van een Ierse landeigenaar. Op negenjarige leeftijd verhuisde Jesse Owens met zijn familie naar Cleveland waar hij voor het eerst van zich deed spreken op atletiekgebied.

//SCHORSING//
Owens was pas 23 jaar tijdens zijn momenten van glorie in Berlijn, waar hij zegevierde op de 100 meter, de 200 meter, de 4 keer 100 meter en bij het verspringen. Vreemd genoeg verdween hij daarna uit beeld, vooral omdat hij na de Olympische Spelen weigerde nog langer als amateursporter demonstratiewedsrijden in Europa te lopen. Wedstrijden waarmee de Amerikaanse bond veel geld verdiende. Hij werd geschorst en trad alleen nog aan in merkwaardige evenementen, zoals een wedstrijd tegen een paard.

//ERKENNING//
Ook de toenmalige Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt ontving Owens bij terugkomst in Amerika niet op het Witte Huis. Pas in de nadagen van zijn leven kreeg Jesse Owens de erkenning die hij verdiende, zo stelt Rolf Bos. Hij werd onderscheiden en verdiende zijn geld onder meer als veelgevraagd spreker en radiocommentator.

//INVLOED//
Zijn invloed op de emancipatie van zwarte sporters was echter minimaal. Ook in de strijd tegen het racisme speelde hij geen prominente rol. Pas tijdens de Olympische Spelen van 1968 in Mexico werd voor de eerste keer een publiek statement gemaakt tegen de discriminatie van zwarten. De zwarte sprinters Tommie Smith en John Carlos brachten op het podium de ‘Black Salute’, uit protest tegen de nog altijd ondergeschikte positie van zwarten in de maatschappij.

//JESSE OWENS RETURNS TO BERLIN//
De avond werd afgesloten met een film uit 1964, ‘Jesse Owens Returns to Berlin’. Deze film van Bud Greenspan kreeg halverwege de jaren zestig maar ternauwernood toegang tot de Amerikaanse bestel, waar rassenrellen en discriminatie indertijd nog aan de orde van de dag waren. In de film keert Owens terug naar het stadion waar hij zijn grootste triomfen vierde.

In de film wordt een helder beeld geschetst van de politieke situatie in 1936. Verder wordt veelvuldig gebruik gemaakt van beelden uit de film ‘Olympia’ van Leni Riefenstahl. Vanuit filmisch oogpunt en in het licht van de tijd is de verslaglegging van Riefenstahl revolutionair. De prestaties van Jesse Owens worden uitgebreid geportretteerd. Daarmee kan ook de mythe worden genuanceerd dat Riefenstahl toch vooral de opdracht had de suprematie van het Arische ras in beeld te brengen.